Ogród Liwii

Si hortum in bibliotheca habet, deerit nihil.

Jeśli masz ogród w bibliotece, niczego nie braknie.

 

Epistulae ad familiares IX,  5

 

To z krótkiego listu do Warrona. Cyceron napisał go ze swojej willi w Tuskulum, w czerwcu 46 r. p.n.e. Miejscowość ta leżała zaledwie parę kilometrów od Rzymu i była modnym miejscem ucieczki bogaczy od wielkomiejskiego zgiełku. Wyobraziłem sobie, że Cyceron pisał swój list siedząc we własnym ogrodzie, zielonej miniaturze przyrody, zamkniętej w ceglanych murach.

Sosna pinia.

Ogrody posiadały dla Rzymian duże znaczenie. Lubili oni podkreślać swoje agrarne początki oraz przywiązanie do natury. Przydomowe ogródki dostarczały ziół, kwiatów, warzyw oraz owoców. Były miejscem kultu, tam często znajdowały się lararia (o takich ogrodowych kapliczkach pisałem tutaj ). Pozwalały wypocząć i dawały wytchnienie w upalne dni. Oczywiście ogrody różniły się między sobą, w zależności od zamożności gospodarza- od małych grządek i roślin w ceramicznych pojemnikach do luksusowych założeń udekorowanych fontannami, drogimi dziełami sztuki i egzotycznymi zwierzętami.

Jak mógł wyglądać ogród Cycerona lub innych bogatych Rzymian? Wgląd na takie założenie daje nam fresk z willi cesarzowej Julii Druzylii. Willa ta położona była w podmiejskiej wtedy Prima Porta (dziś wchłoniętej przez Rzym ) Ściany w jednym z pomieszczeń, podziemnej, kolebkowo sklepionej sali zdobią malowidła w drugim stylu pompejańskim. Artysta (czy też artyści ) pracujący przy fresku zastosował popularny dla tego stylu chwyt- iluzję rzeczywistości. Stojąc na środku pomieszczenia ma się bowiem wrażenie przebywania w centrum ogrodu. Najbliżej widza znajduje się niska kratownica w kolorze jasnego drewna. Zaraz za nim znajduje się pas trawy, a następnie niski murek, jasnego koloru (czyżby marmur? ), z geometryczną dekoracją reliefową. We wnękach utworzonych przez zagięcia murka znajdują się wyeksponowane, pojedyncze drzewa. Tuż za nimi rozgrywa się istna orgia zieleni, plątanina pni, kwiatów, owoców, liści i łodyg.

Dąb szypułkowy w otoczeniu ptaków.

W 2003 roku wydany został artykuł Botanic analysis of Livia’s villa painted flora (Prima Porta, Roma) G. Canevy oraz L. Bohuny. Badacze z bolońskiego oddziału Uniwersytetu w Rzymie podjęli się rozpoznania flory z malowanego ogrodu Liwii. Udało im się zidentyfikować 25 gatunków roślin.

 

A oto cała lista:

 

Picea excelsa- Świerk pospolity

Acanthus mollis- Akant miękki

Arbutus unedo- Chruścina jagodna- znana także jako drzewo truskawkowe albo poziomkowiec

Buxus sempervirens- Bukszpan wieczniezieloy

Chrysanthemum coronarium- Złocień wieńcowy

Anthemis sp.- Rumian polny

Cornus mas- Dereń jadalny

Cupressus sempervirens- Cyprys wieczniezielony

Cydonia oblonga- Pigwa pospolita

Hedera helix- Bluszcz Pospolity

Iris sp.- Kosaciec, zwany irysem

Laurus nobilis- Wawrzyn szlachetny

Myrtus communis- Mirt zwyczajny

Papaver somniferum- Mak lekarski

Phoenix dactylifera- Daktylowiec zwyczajny czyli po prostu palma daktylowa

Phyllitis scolopendrium- Języcznik zwyczajny

Pinus pinea- Sosna pinia

Punica granatum- Granat właściwy

Quercus robur gr.- Dąb szypułkowy

Quercus ilex- Dąb ostrolistny

Rosa centifolia- Róża stulistna

Viola cfr. reichenbachiana- Fiołek leśny

Nerium oleander- Oleander pospolity

Viburnum tinus- Kalina wawrzynowata

Jak więc widzimy mamy do czynienia z całą paletą różnorakich bylin, krzewów oraz drzew. Większość gatunków jest charakterystyczna dla Śródziemnomorza oraz Bliskiego Wschodu. Właściwie najbardziej egzotycznym okazem jest tu świerk, który naturalnie występował dopiero w Alpach, i do ogrodu Liwii musiał być sprowadzony ze znacznej odległości.

Pomimo tego, że można rozpoznać rośliny po gatunku, to fresk nie jest do końca wierny naturze.  Kwiaty kwitną, drzewa owocowe owocują. Ogród Liwii jest więc zawieszony w nibylandzie wiecznego rozkwitu, niezależnego od pór roku. Co chciano w ten sposób osiągnąć? Czy po prostu przedstawić każdą z roślin w jej idealnym stanie, niczym w atlasie botanicznym? A może artyści podkreślali w ten sposób rozkwit i bogactwo augustańskiego aetas aurea, złotego wieku? I dlaczego podkreślono znaczenie niektórych drzew, umieszczając je w niszach, a inne stanowią zaledwie tło?

Świerk pospolity- egzotyczny gość w śródziemnomorskim klimacie.

Zagadką pozostaje też czemu postanowiono ukryć tak wspaniałe malowidła pod ziemią? Faktem jest bowiem, że nie znamy przeznaczenia pomieszczenia z ogrodowym freskiem. Wysuwano już interpretacje o łaźni, nimfeum czy triklinium. Pokój ten mógł być też miejscem schronienia przed upałem, bez potrzeby opuszczania ogrodu. Pewne światło rzuca tutaj przekaz Swetoniusza, wspominający o tym, że cesarz August bał się piorunów, a schronienia przed nimi szukał w sklepionym pomieszczeniu (concamaratum locum ). Może więc pięknie zdobiona sala pozwalała cesarzowi korzystać z uciech ogrodu nawet w burzowe dni?

Zdjęcia fresków dostępne w przestrzeni publicznej dzięki użytkownikowi Wikipedii Sailko