Lorica Squamata

Czyli w dosłownym tłumaczeniu pancerz łuskowy. Zapraszam do lektury mojego krótkiego opracowania tego typu zbroi.

Pancerz łuskowy wieńczy stos oręża zdobytego na Dakach. Kolumna Trajana.

W artykule skupię się na użyciu zbroi łuskowej przez wojskowość rzymską w I w. n.e. Jest to okres interesujący mnie najbardziej (z racji odtwarzanej sylwetki)- to na pewno, moi czytelnicy, już zauważyliście. Zbroja będzie nazywana przeze mnie różnorako: lorica squamata, pancerz/ zbroja łuskowy/a, albo po prostu łuską. Oczywiście krótka, popularno- naukowa forma artykułu nie wyczerpuje całości zagadnienia, liczę jednak, że stanie się pomocą dla mych kolegów (a także treningiem w pisaniu dla mnie). Podarowałem sobie przypisy, nie chcąc czynić artykułu mniej przejrzystym dla czytelnika. Bibliografia dla bardziej ciekawskich pod artykułem. Pozwoliłem sobie wtrącić też garść mych przemyśleń. Miłej lektury życzę.

---------------------

Pancerz łuskowy nie był wynalazkiem rzymskim. Znany był światu starożytnemu przynajmniej od czasów świetności imperium asyryjskiego, a być może nawet wcześniej. Ciężko jest jednoznacznie określić od kogo Rzymianie przejęli ten rodzaj osłony ciała- był bowiem używany szeroko w całym basenie Morza Śródziemnego. Kto by to nie był, możemy stwierdzić, że pancerzy takich używali Rzymianie już w czasach republikańskich. Popularność temu rodzajowi zbroi przyniosła łatwość wykonania i naprawy, niewielka cena i (być może) atrakcyjność wizualna.

Lorica Squamata ze Straubing, Niemcy.

Budowa squamaty polegała na przyszyciu łusek do materiałowego lub skórzanego podkładu. Łuski łączono dodatkowo drutem, co wzmacniało całą konstrukcję. Zdarzają się też hybrydy kolczug i łusek. Same squamae z których wykonywano zbroje są bardzo różnorodne. Możemy je więc podzielić ze względu na:

- materiał z którego je wykonano-

• brąz
• mosiądz
• żelazo

Te ostatnie są najmniej licznie reprezentowane w materiale ruchomym- zrzucam to na karb łatwiejszej obróbki metali kolorowych jak i większej podatności żelaza na korozję. Squamae są czasem cynowane bądź nawet posrebrzane- w niektórych wypadkach spotykamy się z naprzemiennym ułożeniem łusek pokrytych, oraz tych w naturalnym kolorze, co tworzyło ozdobny wzór na pancerzu.

- kształt łusek-

• zakończone okrągło
• zakończone trójkątnie
• zakończone prosto

Podział ten jest silnie umowny, istnieją różnorakie wariacje tych wariantów- jak np. łuski zakończone prosto z delikatnymi wyobleniami, albo typy pośrednie między trójkątnym a okrągłym kształtem. Także wielkość i stosunek długości do szerokości łuski jest niestandardowy. Mamy więc egzemplarze praktycznie kwadratowe lub dłuższe niż szersze. Najmniejsze łuski jakie udało mi się odnaleźć mają 10x 7 mm, egzemplarze największe 8x 5,4 cm. Jednakże, najczęściej pojawiają się łuski średnie, mające ok. 2- 3x 1- 2 cm. Była to zapewne wielkość która w kompromisowy sposób łączyła prędkość wykonania z łatwością montażu i poziomem ochrony. Dodatkowo niektóre łuski są wyoblone albo wzmocnione żeberkiem.

Poniżej podaję kilka przykładów znalezisk łusek z terenów Imperium Romanum. Nie jest to oczywiście pełny katalog, lecz jedynie próba pokazania jak różnorodne i liczne potrafi być znalezisko tego typu.

• Augsburg, Niemcy; niezwykle małe łuski (10x 7 mm. ! ) wykonane z brązu i żelaza, ułożone naprzemiennie, prawdopodobnie by uzyskać ozdobny efekt.
• Carpow, Wielka Brytania; artefakt znaleziony w  czasie wykopalisk w 1979 roku; jest to zachowany fragment pancerza złożony z prostokątnych płytek z brązu zaoblonych u dołu. Łuski mają ok. 1,3 cm szerokości i 1,5 cm długości oraz ok. 1 mm grubości, każda z nich ma po trzy pary dziurek. Odnaleziono je przyszyte do lnianego podkładu, co ciekawe zamiast drutu, użyto lnianej tasiemki do dodatkowego wzmocnienia squamae. Zachowało się także skórzane obramowanie kołnierza. Niestety nie dotarłem do informacji ile konkretnie łusek zawierał ten fragment zbroi- na pewno jest to co najmniej kilkadziesiąt egzemplarzy. Zabytek datowany na okres panowania Sewerów.
• Masada, Izrael; badania archeologiczne prowadzone w latach 1963- 1965; odnaleziono łącznie 990 łusek, zakończonych półokrągło, z żeberkiem i wyciągniętymi brzegami, większość miała po 4 otwory, wszystkie (prócz jednej żelaznej ) wykonane zostały z brązu. Jeśli chodzi o rozmiar to możemy podzielić squamae z Masady na 4 grupy: długie i wąskie (od 3× 1,2 cm. do 3,4× 1,5 cm.), krótkie i szerokie (od 2,1× 1,8 cm. do 2,7× 1,7 cm.), długie i szerokie (od 3,6× 1,8 cm. do 4,0× 1,9 cm.) oraz krótkie i wąskie (2,5× 1,3 cm.). Jednakże większość znalezisk (650 sztuk odnalezionych w jednym miejscu, prawdopodobnie fragment jednego pancerza) możemy dopasować do grupy długich i wąskich z średnią wielkością 3,2x  1,3 cm. i grubością 1 mm. (bardzo podobne łuski, jednakże w niewielkiej liczbie odnaleziono w trakcie wykopalisk w Gamali). W części przypadków, dzięki domieszkom innych metali i polerowaniu starano się zróżnicować kolorystykę łusek. Zabytki wiązane z oblężeniem i zdobyciem Masady w 73 r. n.e.
• Newstead, Wielka Brytania; wykopaliska prowadzone w latach 1905- 1909; odnaleziono 346 mosiężnych łusek, prostokątnych, zaoblonych u dołu. Łuski mają ok. 2,9 cm długości, 1,2 cm szerokości i 1 mm grubości, każda posiada po pięć otworów. Zabytek datowany na I w n.e. 

Squamae z Masady, Izrael. Doskonale widoczne wzmacniające żeberko oraz różnice kolorystyczne poszczególnych łusek.

Jak wyżej wspomniano nie jest to zbiór w żadnym stopniu zamknięty. Łuski z pancerzy pojawiają się bowiem praktycznie na wszystkich terenach zajmowanych przez Imperium.

Lorica Squamata pojawia się dość często w rzymskich przedstawieniach figuralnych. W łuskowej zbroi kazał się przedstawić min. niedoszły jedynowładca Rzymu Witeliusz- jego pancerz chroni korpus wraz z ramionami, wokół szyi możemy zauważyć ozdobne aplikacje, być może chroniące ciało przed otarciami. Pancerze łuskowe noszą na swych nagrobkach oficerowie z rodu Sertoriuszy; centurion Q.S. Festvs oraz jego brat, aquilifer L. S. Firmvs. Oboje noszą podobne zbroje z klapami na ramionach i z ozdobnymi, wycinanymi półokrągło wykończeniami dołu pancerza, także wyłożonymi łuską.
Lorica squamata pojawia się także jako wyposażenie szeregowych żołnierzy wyobrażonych na metopach zdobiących Tropajon Trajana. Na metopie XVII widzimy legionistę walczącego z dwoma przeciwnikami- jeden został właśnie powalony, jego miejsce zajmuje drugi. Rzymianin nosi pancerz zrobiony z dwóch rodzajów łusek- korpus i ramiona chronią łuski zakończone trójkątnie, dół pancerza oraz połączenie z osłoną ręki z kolei osłaniają łuski w kształcie zaoblonego prostokąta z żeberkiem- identyczne jak te odnalezione w Masadzie. Na metopie XX wyobrażona jest bardzo podobna scena walki dwóch na jednego- i tutaj legionista wychodzi obronną ręką. Jego pancerz tworzą drobniejsze łuski o półokrągłym kształcie- czyli reprezentujące typ bardzo licznie występujący w materiale archeologicznym.

 Metopa XVII, Tropajon Trajana.

Metopa XX, Tropajon Trajana

Ciekawy rodzaj pancerza zaprezentowano na metopie XXIV. Ciężko jednoznacznie powiedzieć co chciano przedstawić- wierzę, że jest to rodzaj pancerza łuskowego (czy też może lamelkowego). Ciekawostką jest, że w identyczny sposób przedstawiono zbroję centuriona T. Calidiusa Severusa, na jego nagrobku z Carnuntum. Na metopie XXXIII z kolei cały pancerz żołnierza złożony jest z łusek trójkątnych z żeberkiem.

Metopy XXIV i XXXIII, Tropajon Trajana

Stela nagrobna centuriona T. Calidiusa, Carnuntum. Austria.

Także niektórzy kawalerzyści z Tropajonu wybrali pancerze łuskowe (oba przedstawienia są niestety bardzo zniszczone). Jeden (być może sam Trajan, metopa VI) nosi krótką wersję sięgająca pasa, drugi z kolei (metopa VII ) sięgającą połowy uda.

Metopy VI i VII, Tropajon Trajana

 
Cesarz Trajan pozostawił po sobie także słynną kolumnę. I ona dostarcza nam wizerunków żołnierzy w pancerzach łuskowych. W scenie LXVI (wszystkie sceny na podstawie opracowania C. Cichoriusa, niemieckiego badacza, który dokonał opracowania kolumny w 1900 r. ) natarcie legionistów poprzedzane jest uderzeniem auxilla; widzimy między nimi jednostkę piechoty odzianą w zbroje łuskowe. Być może są to żołnierze numeri, służący w swoim plemiennym uzbrojeniu. Niestety z racji tego, że oddział wyłania się z lasu i jest mocno zasłonięty, nie można powiedzieć o nich za dużo oprócz tego, że łuski mają półokrągły kształt i osłaniają korpusy żołnierzy. 

Scena LXVI, Kolumna Trajana.

 
W scenie CXV widzimy łuczników osłaniających natarcie piechoty. Trzy postacie noszą squamaty w formie prostych kamizelek z półokrągłej łuski. Łucznicy z kolumny są z reguły interpretowani jako oddziały posiłkowe ze wschodnich prowincji imperium.

Scena CXV, Kolumna Trajana.

Z kolei w scenach XXXI i XXXVII widzimy jeźdźców barbarzyńskich (być może sarmackich Jazygów bądź Roksolanów, sprzymierzeńców Daków ). Zarówno kawalerzyści jak ich konie noszą zbroje łuskowe w całości pokrywające ich ciała- być może chciano przedstawić typ pancerza taki, jak długa squamata jeźdźca z Tropajonu wspomniana wyżej.

Scena XXXI, Kolumna Trajana.

Scena XXXVII, Kolumna Trajana.

Kolejnego świadectwa dostarcza nam stela nagrobna kawalerzysty odnaleziona w Colchester- ten żołnierz także nosi łuskę z krótkim rękawem; same łuski przyjmują romboidalny kształt, jestem jednak przekonany, że wynika to z ich ułożenia- być może podobnie wyglądały pancerze legionisty z metopy XXIV oraz centuriona Severusa.
Niezwykle ciekawe przedstawienie lorica squamata możemy obejrzeć na płaskorzeźbie z Solina, (Chorwacja, dawn. łac. Salona ) przechowywanej obecnie w Muzeum Archeologicznym w Splicie. Widzimy na nim zbroję z trójkątnie zakończonych łusek z żeberkiem. Posiada rękawy oraz specyficzny kołnierz ze stójką.

Choć nie znamy dokładnej genezy zbroi łuskowej możemy stwierdzić, że ten typ pancerza przyjął się szeroko w świecie rzymskim. Lorica squamata była używana przez wszystkie rodzaje wojsk- piechotę legionową i posiłkową, kawalerię oraz kadrę oficerską (z cesarzami włącznie). O jej powszechnym użyciu, oprócz licznych przedstawień ikonograficznych świadczą również masowe znaleziska samych łusek, z różnorakich zakątków Imperium Romanum.

Literatura:

M. C. Bishop, J. C. N. Coulston Roman Military Equipment, From the Punic Wars to the Fall of Rome, 

S. van den Brink, Loricae (1): the names of Roman body armour,  Loricae (2): the appearance of Roman body armour

R. D' Amato, G. Sumner, Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier, From Marius to Commodus, 112 BC-AD 192, 

H. Russel Robinson, The armour of the imperial Rome,

D. Sim, J. Kaminski, Roman Imperial Armour,

G. Siebel, The Military Equipment from Masada

D. Syon Gamla, City of refuge, w The First Jewish Revolt: Archaeology, History and Ideology

M. Wijnhoven, The Ouddorp Lorica. A Case_Study of Roman Lorica Hamata Squamataque,

J-P. Wild, A find of Roman scale armour from Carpow

---

Wszystkie przedstawienia z Kolumny Trajana pochodzą z tablic C. Cichoriusa, które są dostępne w domenie publicznej na Wikipedii.
Wszystkie metopy z Tropajonu Trajana pochodzą ze zdjęć zrobionych przez użytkownika CristianChirita i dostępne tamże, na licencji CC 3.0.
Fotografia pancerza ze Straubing zrobiona przez użytkownika Wikipedii  Wolfgang Sauber i dostępna tamże, na licencji CC 3.0.

Fotografia pancerza z Masady zrobiona przez użytkownika Wikipedii  Superikonoskop i dostępna tamże, na licencji CC 3.0.
Fotografia nagrobka z Carnuntum zrobiona przez użytkownika Wikipedii  MatthiasKabel i dostępna tamże, na licencji CC 2.5.